Hoe grote bedrijven de grondslagen van de democratie uitdagen

De toekomst komt onvermijdelijk

De toekomst wordt niet langer gevormd door democratische krachten, goedwillende heersers of kwaadwillende dictators, op basis van keuzes die zij in alle vrijheid hebben gemaakt. In de nieuwe wereld ontstaat de toekomst in het ritme van een andersoortige logica en andersoortige beslissingen.

Voorheen was het zo dat het particuliere winstoogmerk, in combinatie met het marktmechanisme, tot een steeds efficiëntere productie en een steeds flexibelere economie leidde. Met name in de westerse landen garandeerde de democratie dat bijna alle burgers van het land in meer of mindere mate van de vruchten van deze ontwikkeling konden genieten.

Doordat kapitaal vrijelijk van het ene werelddeel naar het andere vloeit, en als gevolg van de steeds snellere veranderingen die het internet met zich meebrengt, is er een nieuwe wereld ontstaan. In deze wereld wordt de toekomst gevormd aan de hand van de zakelijke logica en het vernuft van de grootste particuliere ondernemingen ter wereld en hun eigenaren.

Het resultaat kan goed of slecht zijn – waarschijnlijk een combinatie van die twee – maar één ding is zeker: de toekomst wordt niet bepaald door middel van verkiezingen, conferenties tussen regeringsleiders, parlementszittingen of internationale samenwerkingsfora, maar in de productontwikkelingslaboratoria en hoekkantoren van multinationale ondernemingen.

Terug naar het verleden?

De laatste keer dat de wereld zich in een soortgelijke situatie bevond was vierhonderd jaar geleden. Destijds kon de Engelse OostIndische handelscompagnie, The East India Company (EIC), in het kielzog van het Britse imperium profiteren van de nieuwe handelscontacten tussen Europa en het oosten. In haar hoogtijdagen regeerde de eic, die ook handelde in slaven en verdovende middelen, over een groot deel van zuidelijk Azië alsof het haar eigendom was. Een andere onderneming die de wereldeconomie bestuurde was de Nederlandse Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). Door Azië en Afrika te plunderen vergaarde de onderneming zoveel kapitaal dat haar nettovermogen omgerekend naar nu op een duizelingwekkende 7.900 miljard dollar wordt geschat (Visual Capitalist).

De handelscompagnieën werden vanuit hoofdkantoren in Europa geleid, en naast hun zakelijke activiteiten fungeerden ze ook als overheidsinstanties. De compagnieën waren naamloze vennootschappen en hadden hun eigen legers, ze brachten hun eigen geld in circulatie en hieven belastingen. De EIC had in het jaar 1800 een leger van zo’n 200.000 man – twee keer zo groot als het officiële Britse leger. Uiteindelijk struikelden de handelscompagnieën over hun eigen grootheidswaanzin, maar hun heerschappij duurde lang: de VOC was tweehonderd jaar actief, tot en met 1799, en de EIC zelfs nog vijftig jaar langer, tot en met 1858.

De handelscompagnieën waren bij het uitoefenen van hun macht volkomen gewetenloos, en het handelen van de huidige multinationals kan dan ook niet zomaar daarmee vergeleken worden. Maar de manier waarop economische macht zich momenteel concentreert vertoont wel veel overeenkomsten; multinationals zijn machtiger dan natiestaten, en politici hebben geen effectieve middelen ontwikkeld om ze te reguleren.

Mondiale marktwerking

De Zwitserse krant Tages-Anzeiger vroeg in september 2007 aan de voormalige voorzitter van de centrale bank van de Verenigde Staten, Alan Greenspan, welke presidentskandidaat hij steunde bij de komende verkiezingen. Zijn antwoord was veelzeggend: ‘We boffen, want dankzij de globalisatie is de politieke besluitvorming in de VS grotendeels vervangen door de mondiale marktwerking. Als we de nationale veiligheid buiten beschouwing laten, is de naam van de volgende president niet van al te groot belang. De wereld wordt beheerst door de marktwerking.’ Wat is die mondiale marktwerking waar Greenspan het over heeft? Wie regeert de wereld? Het antwoord: multinationale ondernemingen. In dit boek worden vijftig ondernemingen voorgesteld die een groot deel van de mondiale marktwerking bepalen. Er zitten namen tussen die iedereen kent, zoals Amazon, Facebook en IKEA.
Andere namen zijn weer minder bekend, zoals Koch Industries, Tencent of Cargill. Eén eigenschap hebben ze echter gemeen: zij bepalen in wat voor wereld we morgen leven. Voordat we de lijst met ondernemingen presenteren, bespreken we de grootste problemen waarmee de groei van hun macht gepaard gaat. Aan het eind van het boek stellen we de vraag of er nog iets aan de situatie gedaan kan worden.

Kunstmatige intelligentie en kapitaal

Het ontrafelen van het DNA van het succes van megaondernemingen staat in veel hoofdstukken centraal. Hoe gevaarlijk de geselecteerde ondernemingen zijn wordt door drie criteria bepaald: de bedreiging voor het milieu, een functionerende markteconomie en de democratie.

Als het gaat om de groei van de macht van ondernemingen springen vijf thema’s in het oog:

1. De waardestijging van IT-bedrijven en de groei van hun macht sinds 2008.
2. De grotere macht om de prijzen te dicteren die daaruit voortvloeit.
3. Bedrijfsovernames door de IT-reuzen en het vermogen de concurrenten te vernietigen.
4. Het belang van realtime informatie en van het bezitten van klandizie.
5. Het algoritme van de verslaving: het vermogen van ondernemingen om via informatie en uiteenlopende trucjes onze afhankelijkheid van hun producten te sturen.

Deze thema’s kunnen in één zin worden samengevat: een verbond van kunstmatige intelligentie en kapitaal bepaalt onze toekomst.
Het laatste deel van het boek concentreert zich op de wedstrijd tussen China en de VS om de wereldmacht. In deze strijd gaat het om niets minder dan de toekomst van de democratie, mensenrechten, de vrijheid van meningsuiting en de rechtstaat. Om die wedstrijd te kunnen winnen, dienen democratieën een model te vinden waarmee de welvaart die technologie met zich meebrengt eerlijker over de bevolking verdeeld kan worden dan het Chinese model dat doet.

Het boek